Polecam uwadze Państwa opublikowany wczoraj tekst Waldemara Rataja, przewodniczącego Rady Instytutu Przestrzeni Obywatelskiej Pro Publico Bono.
Do tekstu Pana Rataja dodam informację, że kilka dni temu, 26 stycznia 2023 roku w gmachu Sejmu odbyła się uroczysta ekspozycja, upamiętniającą 450. rocznicę uchwalenia Konfederacji Generalnej Warszawskiej, na której wystawiona została wykonana na pergaminie kopia konserwatorska aktu.
Zaprezentowano także inne unikatowe obiekty, w tym obraz Jana Matejki „Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja 1573” oraz XVII-wieczne starodruki ze zbiorów Biblioteki Sejmowej: dwa zbiory konstytucji sejmowych wydane w oficynach Andrzeja Piotrkowczyka i syna w Krakowie, które na wystawie zostały otwarte na Artykułach Henrykowskich i Pacta Conventa. Wystawiono także pracę Andrzeja Frycza Modrzewskiego „O naprawie Rzeczypospolitej”.
Prace nad wykonaniem kopii dokumentu Konfederacji Warszawskiej z 1573 r. trwały dwa lata. W przyszłości będzie można oglądać ją w nowej siedzibie Muzeum Historii Polski na warszawskiej Cytadeli.
Tekst Waldemara Rataja:
________________________________________________________________
Szanowni Państwo!
28 stycznia 2023 r., minęła – bez echa w naszym Kraju – 450. rocznica uchwalenia aktu Konfederacji Warszawskiej, ustanawiającej w Rzeczypospolitej tolerancję religijną. W istocie był to akt o charakterze konstytucyjnym, proklamującym zasadę wolności sumienia w ustroju Rzeczypospolitej.
Do wydarzenia tego doszło w okresie bezkrólewia po bezpotomnej śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii jagiellońskiej, Zygmunta Augusta (1572), kilka miesięcy przed obiorem jego następcy, Henryka Walezego. Okres ten był trudnym sprawdzianem odpowiedzialności szlachty-obywateli za Rzeczpospolitą, pozostającą w tym czasie bez królewskiej władzy zwierzchniej, którą uznawano za gwaranta porządku prawnego i bezpieczeństwa państwa. Czasy niepokojów i konfliktów religijnych, łatwe do wyzyskania przez rozwijające własną politykę dynastyczną domy panujące w innych państwach europejskich, wyzwaniom tym nie sprzyjały. Tymczasem wkrótce po śmierci Króla, świadoma zagrożeń szlachta przystępuje do organizacji tzw. kapturów, tj. sprawowanego w trybie konfederacyjnym – bezpośrednio przez obywateli – wymiaru sprawiedliwości. Niedługo później, w styczniu 1573 r., zwołany do Warszawy sejm konwokacyjny uchwala zasady wolnej elekcji i – właśnie – akt Konfederacji Warszawskiej. Uchwalony w trosce o zachowanie jedności poróżnionego narodu, apelujący do sumień obywateli, zobowiązywał on do wyrzeczenia się przez nich waśni i przemocy w sprawach wyznaniowych.
Znaczenia tego aktu, jakże kontrastującego z niechlubną praktyką prześladowań religijnych w innych państwach europejskich, nie sposób przecenić. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na tryb jego uchwalenia, właściwy dla Konfederacji, która z definicji, jak to rozstrzygała późniejsza myśl, miała być formą samoczynnego gromadzenia się narodu w roli podmiotu odpowiedzialnego w pierwszych rzędzie za losy państwa – jako jego faktycznego suwerena. Warunki wygaśnięcia dynastii Jagiellonów i pierwszego właściwego bezkrólewia tę formułę oczywiście wymuszały, lecz wskazane już zagrożenia niepokojów wewnętrznych i własnych interesów potencjalnych pretendentów do polskiego tronu, potęgowały skalę wyzwania. Szlachta wykazała się jednak niezwykłą dalekowzrocznością polityczną, nie pozwalając na eskalację animozji religijnych. W tym samym czasie na zachodzie Europy konflikty na tle religijnym stawały się bardzo łatwym zarzewiem krwawych wojen domowych, dostarczając przy tym okazji do poskromienia wolności obywatelskich i wywyższenia monarchów, wykorzystujących konsekwentnie tę sytuację do rozszerzania swych prerogatyw i budowy ustrojów opartych na absolutyzmie władzy.
W tym świetle akt Konfederacji Warszawskiej należy uznać za najważniejszy czynnik procesu utrwalania wspólnej – obywatelskiej – świadomości konstytucyjnej, akt nadający moralny sens tożsamości narodu – narodów Rzeczypospolitej. Znamienne, że w samym akcie wzywano szlachtę do utrzymania porządku i prawa Rzeczypospolitej oraz domagano się poszanowania zasady wolnej elekcji przyszłego króla, którego powołanie na tron miało być poprzedzone spisaniem umowy gwarantującej dotychczasowe prawa i wolności stanu rycerskiego, a więc ówczesnych obywateli Rzeczypospolitej. Charakter umowy między królem a narodem – wspólnotą ówczesnych obywateli – precyzowały późniejsze Artykuły Henrykowskie, podpisane 12 maja 1573 r. Artykuły utrzymały w mocy postanowienia aktu Konfederacji Warszawskiej, a przede wszystkim wymieniały szereg gwarancji praw obywatelskich i politycznych, które utrwalały kompetencje władcze narodu. Ostatni punkt Artykułów przewidywał zwolnienie narodu z posłuszeństwa królowi w wypadku naruszenie przez niego zaprzysiężonych warunków tej umowy.
Wydarzenia te utrwalały swoistą kulturę republikańską, sprzyjając budowie silnej więzi politycznej łączącej obywateli Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozwoliły zbudować bardzo nietypowe w owych czasach, ale niezwykle silne poczucie wspólnoty losów i dały wyraz powszechnej odpowiedzialności stanu obywatelskiego za sprawy kraju, pomimo – w swym ideale – różnic pochodzenia etnicznego, języka i wyznania. Co więcej, właśnie te różnice domagały się wykształcenia niełatwych, być może nawet sprzecznych z intuicją i zwykłym biegiem ludzkich spraw sił moralnych. Przede wszystkim prowadziło to do przezwyciężenia i poświęcenia swych egoizmów i partykularyzmów – w imię wspólnej, dla dobra ogółu i domagającej się świadectwa cnót umiaru oraz roztropności, wyższej racji moralnej.
Dziś, w świecie narastających sporów politycznych i kulturowych, trudno nam w pełni zrozumieć charakter tej więzi, żywej jeszcze w pokoleniach Powstania Styczniowego. Jako Wspólnota Pro Publico Bono uznajemy, że tym bardziej w tym trudnym – także dla Polski – czasie, trzeba przywracać pamięć o współtworzącym ją akcie Konfederacji Warszawskiej, a zwłaszcza o jego etycznych przesłankach. Zaświadcza on bowiem, że u podstaw wolności politycznej i autentycznej wspólnoty obywatelskiej leży wolność sumienia oraz wychodząca poza wąski interes własny troska o współobywateli, o dobro wspólne. Pro publico bono!
Z okazji tej doniosłej rocznicy przypominamy Odezwę, którą z inicjatywy Miłosza Gałeckiego, w 2016 roku, w dniu 443. rocznicy uchwalenia Konfederacji Warszawskiej, przyjęła grupa obywateli, uznając ją za podstawę swojej aktywności dla dobra współczesnej Rzeczypospolitej.
Niech świadomość Dziedzictwa Konfederacji Warszawskiej stanie się rzeczywistym czynnikiem naszej systematycznej i konsekwentnej pracy pro publico bono!
Dlatego, w imieniu Wspólnoty Pro Publico Bono, apelujemy w szczególności do tych naszych Rodaków, którym drogie jest Dziedzictwo Konfederacji Warszawskiej, w kolejnych wiekach uświęcone także krwią powstańców i pracą organiczną wielu pokoleń naszych przodków, aby Odezwę obywatelską Miłosza Gałeckiego przyjmowali za swój manifest, a podejmując konkretne postanowienia oraz działania pro publico bono, z każdym rokiem powiększali społeczność wolnych obywateli Rzeczypospolitej, przyczyniając się tym samym do umacniania jej potencjału moralnego, a w przyszłości, wierzymy że także politycznego.
Waldemar Rataj
przewodniczący Rady Instytutu Przestrzeni Obywatelskiej
Pro Publico Bono
- Waldemar Rataj w 450. rocznicę uchwalenia aktu Konfederacji Warszawskiej - 2023-02-01
- Co to jest konstytucja? - 2021-05-03
- Listopadowa Konferencja Ruchu JOW – 14.11.2020 - 2020-11-10
- Mocny głos Brytyjczyków: NIC O NAS BEZ NAS! - 2019-12-14
- Wystąpienie prof. Tomasza J. Kaźmierskiego - 2019-10-20
- Unia horodelska - 2019-10-04
- Karl Popper - 2019-09-18
- Refleksja przed Walnym Zgromadzeniem JOW - 2019-07-08
- Odwołanie posłanki do Izby Gmin Fiony Onasanyi - 2019-06-07
- Votum nieufności dla posła Partii Konserwatywnej Dominica Grieve’a - 2019-03-30